Reklamy
Artykuł
Maciej Chabowski
Florian Znaniecki – obrońca i krytyk naukowej psychologii społecznej
W okresie kształtowania się naukowej myśli psychologicznej problematyka psychologii społecznej skupiała na sobie zainteresowania tak teoretyków, jak i praktyków prezentujących niekiedy różne dyscypliny naukowe. Wśród przedstawianych w tej książce wybitnych osobowości naukowych mających istotny wpływ na rozwój tej dziedziny nie może zatem zabraknąć również tych, którzy stworzyli jej podstawy teoretyczne. Jednym z takich myślicieli był bez wątpienia Florian Znaniecki, którego prace naukowe w znacznej mierze poświęcone są zagadnieniom pozostającym dziś w zakresie zainteresowań psychologii społecznej.
W niniejszym opracowaniu postaram się zatem streścić dorobek tego wybitnego filozofa i socjologa. Będę się jednak starał zrobić to w taki sposób, aby jak najlepiej przedstawić jego poglądy na psychologię społeczną i wynikające z nich wnioski, które – bez wątpienia – nadal mogą mieć istotny wkład w jej rozwój jako dziedziny nauki.
Zacznijmy zatem od odpowiedzenia sobie na pytanie: kim był Florian Znaniecki? Urodził się on w 1882 roku w Swątnikach obok Włocławka i zmarł w 1958 roku w Champaign koło Chicago. Był z wykształcenia socjologiem i filozofem. Ukończył studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim. Studiował również filozofię i nauki społeczne na uniwersytetach w Genewie, Zurychu, Paryżu oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim, na którym to też uzyskał w roku 1910 stopień doktora filozofii.
Jako badacz posiadał szerokie zainteresowania. Zajmował się filozofią, socjologią oraz psychologią społeczną, teorią kultury, metodologią nauk społecznych i innymi zagadnieniami z pogranicza socjologii i psychologii. Był twórcą metody autobiografii stosowanej w socjologii. Uznawany jest także za jednego z głównych przedstawicieli socjologii humanistycznej, choć wywarł również znaczący wpływ na współczesną psychologię społeczną. Do najwybitniejszych jego dzieł należą m.in.: „Chłop polski w Europie i Ameryce” (będąca ważną spuścizną z okresu współpracy z Williamem I. Thomasem), „Nauki o kulturze. Narodziny i rozwój”, „Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości”, „Wstęp do socjologii”, „Prawa psychologii społecznej”, „Social actions” oraz „Role społeczne uczonych”.
Po tym krótkim przedstawieniu osoby Znanieckiego, chciałbym przejść teraz do prezentacji, najważniejszych moim zdaniem, jego poglądów na temat psychologii społecznej. Przede wszystkim, czytając F. Znanieckiego nie należy nastawiać się na to, że w jego pracach doszukamy się przeglądu osiągnięć psychologii społecznej, czy też tego, że będą to podręczniki z tego zakresu. „Prawa psychologii społecznej” i inne publikacje nawiązujące do tej dziedziny nauki miały bowiem traktować nie tyle o tym, czym psychologia społeczna jest, ile o tym, czym może, czy też powinna być. Prace te zawierają przeto oryginalny i ciekawy projekt tej dyscypliny, który, choć nigdy nie zrealizowany i być może w ogóle nie nadający się do realizacji, dotyka jednak realnych problemów naukowych, których w trakcie późniejszego rozwoju psychologii społecznej bynajmniej nie unieważniono.
Analizując koncepcje Znanieckiego można zasadniczo postawić sobie pytanie o to, jak miała jego zdaniem wyglądać psychologia społeczna i jaki miałby być jej status jako nauki. W rzeczywistości odpowiedź nie jest tutaj taka prosta, bowiem w różnych okresach swej twórczości zmieniał on poglądy na ten temat, aby w końcu wycofać się zupełnie ze swoich twierdzeń i nigdy do tych rozważań już nie wrócić. Znamienne dla F. Znanieckiego wydaje się być to, iż zwracał on uwagę na wyzwanie, jakim ówcześnie psychologia stała się dla humanistyki, choć jednocześnie nie szukał on w niej kamienia filozoficznego, który zmieniłby humanistykę w prawdziwą naukę.
Sposób ujmowania psychologii społecznej był ściśle uzależniony od przyjmowanego stanowiska filozoficznego. Z kolei filozofia F. Znanieckiego była przede wszystkim filozofią kultury, stąd też jego zainteresowania kulturą przełożyły się również na podglądy dotyczące psychologii społecznej. Uważał on mianowicie, iż droga do jej stworzenia prowadzi nie przez kontynuacje dotychczasowych prac psychologów, lecz przez badania, których przedmiotem będzie „(...) świadomość, tak jak ona przejawia się w kulturze” (Znaniecki, 1976, s. 60). Miała ona zatem spełniać rolę opisującą jednostkę w kulturze. Znaniecki postuluje powołanie do życia specjalnej psychologii społecznej jako „ogólnej nauki dotyczącej subiektywnego aspektu kultury społecznej (...), [która] wszystkim specjalnym naukom, zajmującym się rozmaitymi dziedzinami wartości społecznych” (Znaniecki, 1991, s. 16) świadczyłaby usługi, do jakich tradycyjnie ujmowana psychologia okazała się niezdolna.
Jeśli chodzi o zakres psychologii społecznej to F. Znaniecki twierdził, iż winna ona w pierwszym rzędzie obejmować „wszystkie postawy, jakie mniej lub więcej powszechnie występują wśród członków grupy społecznej, postawy mające znaczenie w organizacji życia jednostek (…) i przejawiające się w społecznej działalności tych jednostek.” (Znaniecki, 1976, s. 60).
F. Znaniecki ostatecznie odmówił jednak psychologii społecznej statusu niezależnej nauki. Pozostawała ona dla niego jedynie dziedziną pomocniczą względem innych nauk. Mimo to w jego poglądach można dostrzec wizjonerstwo odnośnie zastosowań psychologii społecznej, która jest w stanie podejmować zagadnienia znajdujące się na styku: socjologii, ekonomii, religioznawstwa, antropologii czy filologii.
Niewątpliwą zasługą Znanieckiego dla gruntowania naukowych podstaw psychologii społecznej, umożliwiających racjonalne jej konstruowanie, wydaje się być obalenie w polemice zawartej w „Prawach psychologii społecznej” (Znaniecki, 1991) trzech najczęstszych argumentów wysuwanych przeciw możliwości ustalenia praw psychologicznych.
Pierwszy z nich to argument (pozostający pod wpływem filozofii Kanta) wedle którego niemożliwe jest istnienie jakiegokolwiek racjonalnego porządku zjawisk psychicznych jako takich, czyli systemu zależności między tymi zjawiskami. Nie może być bowiem mowy o żadnym subiektywnym porządku psychologicznym, ponieważ wszelki porządek jest z samej swej istoty obiektywny.
Znaniecki kontruje go, twierdząc, że może istnieć porządek zjawisk subiektywnych jako taki, który nie wchodzi w skład obiektywnego świata danego podmiotowi doświadczającemu tych zjawisk, a jednak jest obiektywnym i racjonalnym porządkiem w tym sensie, że badający go psycholog traktuje go nie jak osobiste doświadczenia, ale obiektywnie – jako prawdziwy system zależności.
Drugi argument neguje możliwość istnienia praw psychologicznych, gdyż „strumień świadomości” jest płynną i konkretną ciągłością aktualnego stawania się, w której zlewa się teraźniejszość, przeszłość i przyszłość. Przez to niemożliwe staje się ustalenie jakiegokolwiek związku „między danym faktem a jakimś innym faktem, równoczesnym, przeszłym czy przyszłym, z wyłączeniem innych oddziaływających faktów” (Znaniecki, 1991, s. 30). F. Znaniecki dyskutuje z tym stanowiskiem argumentując, że rozumując w ten sposób można by podważyć możliwość ustalenia wszelkich praw naukowych opartych na danych empirycznych, albowiem wszelkie wyodrębnianie elementów jest w pewnym sensie sztuczną abstrakcją, rozbijającą stałość konkretnego ciągu zmian i ignorującą niezliczone więzi, które łączą każdy fakt z innymi faktami.
Trzeci w końcu argument przeciw prawom psychologicznym (podejmowany przede wszystkim przez Bergsona i Nietschego) opiera się na twórczym charakterze świadomego życia. Zgodnie z tym stanowiskiem, świadomość jest procesem aktywnym i każde świadome zjawisko jest w swej istocie nowym i nieprzewidzianym wytworem aktywności twórczej, zaś samo jego pojawienie się stanowi naturalny wynik swobodnego rozwoju. W tym przypadku F. Znaniecki odsuwa ten argument twierdząc, iż tworzenie i swoboda nie muszą oznaczać chaosu. W świadomości, jak we wszelkiej „twórczej aktywności”, może być pewien specyficzny porządek. Nie wszystkie czynności ludzkie są bowiem równie oryginalne i niezdeterminowane. Można je uszeregować na długiej skali, rozciągającej się od odruchu do realizacji ideałów moralnych, np. od automatycznej mowy do arcydzieła poezji. Nasze działanie może stać się powtarzalne i zdeterminowane przez podporządkowanie się określonym wymogom obiektywnym.
Konkludując tę krytykę poglądów tradycyjnych na istotę psychologizmu, w swoich tezach metodologicznych F. Znaniecki stwierdza również, że psychologia społeczna nie powinna stanowić nauki zajmującej się interpretacjami, lecz winna korzystać z analizy przyczynowej. Musi zatem korzystać ze ścisłych metod analizy i generalizacji (Znaniecki, 1991). Jednocześnie F. Znaniecki konstatuje, iż – jako nauka posługująca się metodą naukową – powinna ona w swej analizie łączyć zbiorowe zjawiska społeczne z tymi indywidualnymi. Nie można bowiem analizować, np. zbiorowego podejmowania decyzji bez analizy tego, jak czyni to jednostka. Dodatkowo zwraca on też uwagę na kwestię relacji między tłumem, a jednostką.
Metodologia Znanieckiego to jednak coś więcej. W jego pracach odnajdujemy również mnóstwo pojęć i definicji, które stanowią swojego rodzaju zbiór terminów z dziedziny psychologii społecznej, które tworzyć mogą idealne narzędzia teoretyczne dla przyszłych badaczy. Przez wyodrębnienie najważniejszych zjawisk społecznych – dotąd pomijanych – Florian Znaniecki zdaje się tworzyć bazę dla dalszego rozwoju tej dziedziny. Podejmuje on między innymi temat zmian reakcji społecznej, konfliktu społecznego, funkcji społecznych jednostki, sfery prywatności, czy zmian jaźni odzwierciedlonej (Szacki, 2002; Znaniecki, 1974; Znaniecki, 1991). Stara się też wyjaśniać zagadnienia dotyczące postaw, organizacji społecznej oraz wartości.
Wydaje się, iż z punktu widzenia psychologii społecznej najważniejszym pojęciem są tutaj wartości, które w istotny sposób organizują rzeczywistość społeczną. „Świat kultury jest światem wartości, wartości zaś są pierwotnym datum ludzkiego doświadczenia niesprowadzalnym do żadnych kategorii przyrodniczych.” (Znaniecki, 1971, s.7). Wartość zaczyna zatem Znanieckiego interesować jako kategoria ontologiczna, pierwotna kategoria bytu, która ma większy niż kategoria rzeczy wpływ na treść dążeń człowieka. Konsekwencją takiego poglądu było przyjęcie przez niego założenia, że „(...) wartości są kategorią racjonalną, a zatem można i trzeba stworzyć swoistą logikę wartości, która by pozwalała tak analizować rzeczywistość złożoną z wartości, jak logika pozwala analizować systemy rzeczy.” (Znaniecki, 1971, s.9).
Istotną zasługą Znanieckiego jest tu sprowadzenie kategorii wartości z pojmowania aksjologicznego (a więc związanego ze sferą irracjonalną) do kategorii wartości z postawami emocjonalnymi, które stają się kategorią bytu równie realną, obiektywną i racjonalną jak rzeczy. Wartość staje się zatem dla F. Znanieckiego przedmiotem, podobnie jak rzecz, choć jednocześnie przedmiotem innego rodzaju. Wartości i rzeczy tworzą razem świat realny, świat, który można badać w sposób obiektywny i w pełni naukowy (Znaniecki, 1971). W tym kontekście wartość społeczna staje się podstawowym elementem składowym rzeczywistości społecznej, zmienną, która wpływa na zachowania społeczne.
Odnośnie świata społecznego Znaniecki przyjmuje także, że jest on tworzony przez świadomych ludzi, podmioty swoich czynności, co wymaga wzięcia pod uwagę w analizach naukowych zasady współczynnika humanistycznego. Nakazuje ona bowiem badać rzeczywistość społeczną nie jako byt rzeczowy i obiektywny, lecz jako byt doświadczany przez ludzi i właśnie przez te doświadczenia tworzony (Znaniecki 1971). Pociąga to za sobą pewien sposób patrzenia na zagadnienia społeczne będące treścią badań psychologów, gdzie obiektywna rzeczywistość jest przez poszczególne jednostki doświadczana. Ludzie tworzą w ten sposób subiektywną prezentację świata, którą następnie badacz traktuje w sposób obiektywny.
W moim przekonaniu F. Znaniecki pokazuje nam w ten sposób, jak psychologia społeczna może wrócić do swych humanistycznych korzeni, nie tracąc jednocześnie statusu nauki obiektywnie opisującej rzeczywistość, która w swej istocie pozostaje realnością subiektywną, gdyż odnoszącą się do życia psychicznego jednostek w realiach indywidualnych zachowań i postaw społecznych ludzi. Wielki, polski humanista proponuje ponadto ograniczać możliwości rozwojowe psychologii społecznej do badania jedynie dwóch rodzajów danych, tj.:
Te dwa składniki życia społecznego składają się na akcję społeczną, w której Znaniecki widzi przedmiot zainteresowań psychologii społecznej. Akcja społeczna jest dla niego podstawową jednostką badawczą, w której czynność wywołuje pożądaną reakcję. Może ona być oczywiście mniej lub bardziej złożona, choć i tak pozostaje względnie zamkniętym układem socjopsychologicznym, zamkniętym w tym sensie, że rozpatrywana ze stanowiska działającego podmiotu stanowi określona całość mniej lub bardziej odizolowaną od reszty jego doświadczeń i czynności. Akcja nie może więc być tutaj rozpatrywana przez badacza w kategorii bodziec-reakcja, tak jak czynią to behawioryści. W jej analizie należy wziąć pod uwagę także sposób w jaki doświadcza jej jednostka. Chodzi tutaj zatem o ustalenie pewnych jednakowych indywidualnych i subiektywnych czynności psychicznych, które zachodzą u osób badanych w identycznych elementach sytuacyjnych. Badanie akcji społecznych możliwe jest tylko dzięki uwzględnieniu zasady współczynnika humanistycznego, o której to zasadzie wspomniałem już wcześniej.
F. Znaniecki uważał, iż jedynie badanie doświadczeń i czynności społecznych pozwoli na całościowe ujęcie życia społecznego, a zarazem uchroni psychologię społeczną przed wkraczaniem w obszary badawcze innych dziedzin nauk.
Analizując poglądy Floriana Znanieckiego możemy zastanawiać się nad słusznością zaliczenia go w poczet klasyków psychologii społecznej, gdyż rozpatrując całokształt jego poglądów możemy spostrzec, iż wycofał się on w późniejszym czasie swojej twórczości z roli apologety psychologii społecznej i wszedł w rolę jej krytyka. Czytając Social Actions dowiadujemy się, że wątpił on, czy „(…) psychologia posiada jakąkolwiek ważną poznawczo teorię ogólną czynności ludzkich lub choćby zasady, na jakich można byłoby taką teorię zbudować” (Znaniecki, 1991, s.23). Wgłębiając się jednak w „porzucone” twierdzenia zauważymy, iż w rzeczywistości popełnił on tym samym bardzo duży błąd, gdyż owe postulaty i projekty reformatorskie dotyczące psychologii społecznej stanowią w rzeczywistości niezwykle cenny i inspirujący materiał. Jest on wprawdzie obciążony pewnymi ograniczeniami, a z częścią twierdzeń trudno jest się nam – psychologom społecznym – zgodzić, ale z pewnością stanowi cenne źródło wiedzy, którą wykorzystać można tak w praktyce naukowej, jak i w obrębie psychologii stosowanej. Zgodnie z powyższym można stwierdzić, iż Znaniecki staje się klasykiem psychologii społecznej wbrew temu, co o niej sądził.
Dodatkowo możemy stwierdzić, że uderza on w swych poglądach w czuły punkt psychologii jako nauki w ogóle. Owym słabym punktem jest ciągłe jej balansowanie jako dziedziny wiedzy pomiędzy humanistyką (i zawartą w niej subiektywnością), a wiedzą ścisłą (czyli obiektywizmem i biologizmem), która jest empirycznie silna. Pierwsza jest dla nas jako psychologów silną macierzą, skarbem, który wyróżnia naszą dziedzinę. Z drugiej jednak strony wiedza ścisła pozwala na budowanie nauki i praw obiektywnych. F. Znaniecki zdaje się wobec tego dylematu znajdywać „złoty środek”, umożliwiający połączenie obu stanowisk i budowanie wiedzy obiektywnej na bazie subiektywności.
Podsumowując możemy zastanowić się, co Znaniecki wnosi do psychologii społecznej jako nauki. Po pierwsze, jego twierdzenia rysują nam wyraźny obraz zakresu kompetencji i zainteresowań psychologii społecznej i, choć z obrazem tym można polemizować, to jednak jest to na pewno jedno z nielicznych wartościowych publikowanych podejść, które tak wyraźnie określa ramy psychologii społecznej. W parze z powyższym idzie ciekawy projekt metodologiczny, który odrzuca typowe dla psychologii społecznej założenia odnośnie prowadzenia badań naukowych. Analiza zachowań społecznych jest przez Floriana Znanieckiego sprowadzana nie tyle do jednostki, ile do świadomości społecznej (czyli czynnika ponadindywidualnego), gdzie akcja społeczna, jej podmiot i przedmiot stają się instrumentami w badaniach prowadzonych przez psychologów społecznych. Trzecim – niezwykle istotnym dla psychologii społecznej – aspektem spuścizny tego myśliciela jest przejawiająca się w jego poglądach równowaga między humanizmem a systemowym podejściem charakterystycznym dla nauk ścisłych. F. Znaniecki pozostawił nam również szeroką metodologicznie uporządkowaną bazę pojęciową do której odnosić może się wielu badaczy. Zawiera ona przeto wiele określeń nadających się do wykorzystania w pracach badawczych psychologów, choć ich dokładniejsze przedstawienie wymagałoby osobnego artykułu.
Lektury prac Floriana Znanieckiego pozwalają nam zyskać pewną perspektywę, co do tego jak nauka, którą uprawiamy może być rozpatrywana przez specjalistów z innych dziedzin. Trzeba tutaj bowiem zaznaczyć, iż Znaniecki jest nade wszystko klasykiem socjologii i na psychologię patrzył właśnie okiem socjologa. Jego prace może nie wnoszą zatem wiele do wiedzy stricte przypisywanej psychologii, ale z pewnością stanowią cenne źródło do zweryfikowania części paradygmatów określających zakres i treść badanej przez psychologię społeczną rzeczywistości. Z tego właśnie powodu warte są polecenia tak pracownikom naukowym jak i studentom psychologii.
Ten artykuł nie ma jeszcze żadnych komentarzy. Skomentuj artykuł
W niniejszym opracowaniu postaram się zatem streścić dorobek tego wybitnego filozofa i socjologa. Będę się jednak starał zrobić to w taki sposób, aby jak najlepiej przedstawić jego poglądy na psychologię społeczną i wynikające z nich wnioski, które – bez wątpienia – nadal mogą mieć istotny wkład w jej rozwój jako dziedziny nauki.
Zacznijmy zatem od odpowiedzenia sobie na pytanie: kim był Florian Znaniecki? Urodził się on w 1882 roku w Swątnikach obok Włocławka i zmarł w 1958 roku w Champaign koło Chicago. Był z wykształcenia socjologiem i filozofem. Ukończył studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim. Studiował również filozofię i nauki społeczne na uniwersytetach w Genewie, Zurychu, Paryżu oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim, na którym to też uzyskał w roku 1910 stopień doktora filozofii.
Jako badacz posiadał szerokie zainteresowania. Zajmował się filozofią, socjologią oraz psychologią społeczną, teorią kultury, metodologią nauk społecznych i innymi zagadnieniami z pogranicza socjologii i psychologii. Był twórcą metody autobiografii stosowanej w socjologii. Uznawany jest także za jednego z głównych przedstawicieli socjologii humanistycznej, choć wywarł również znaczący wpływ na współczesną psychologię społeczną. Do najwybitniejszych jego dzieł należą m.in.: „Chłop polski w Europie i Ameryce” (będąca ważną spuścizną z okresu współpracy z Williamem I. Thomasem), „Nauki o kulturze. Narodziny i rozwój”, „Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości”, „Wstęp do socjologii”, „Prawa psychologii społecznej”, „Social actions” oraz „Role społeczne uczonych”.
Po tym krótkim przedstawieniu osoby Znanieckiego, chciałbym przejść teraz do prezentacji, najważniejszych moim zdaniem, jego poglądów na temat psychologii społecznej. Przede wszystkim, czytając F. Znanieckiego nie należy nastawiać się na to, że w jego pracach doszukamy się przeglądu osiągnięć psychologii społecznej, czy też tego, że będą to podręczniki z tego zakresu. „Prawa psychologii społecznej” i inne publikacje nawiązujące do tej dziedziny nauki miały bowiem traktować nie tyle o tym, czym psychologia społeczna jest, ile o tym, czym może, czy też powinna być. Prace te zawierają przeto oryginalny i ciekawy projekt tej dyscypliny, który, choć nigdy nie zrealizowany i być może w ogóle nie nadający się do realizacji, dotyka jednak realnych problemów naukowych, których w trakcie późniejszego rozwoju psychologii społecznej bynajmniej nie unieważniono.
Analizując koncepcje Znanieckiego można zasadniczo postawić sobie pytanie o to, jak miała jego zdaniem wyglądać psychologia społeczna i jaki miałby być jej status jako nauki. W rzeczywistości odpowiedź nie jest tutaj taka prosta, bowiem w różnych okresach swej twórczości zmieniał on poglądy na ten temat, aby w końcu wycofać się zupełnie ze swoich twierdzeń i nigdy do tych rozważań już nie wrócić. Znamienne dla F. Znanieckiego wydaje się być to, iż zwracał on uwagę na wyzwanie, jakim ówcześnie psychologia stała się dla humanistyki, choć jednocześnie nie szukał on w niej kamienia filozoficznego, który zmieniłby humanistykę w prawdziwą naukę.
Sposób ujmowania psychologii społecznej był ściśle uzależniony od przyjmowanego stanowiska filozoficznego. Z kolei filozofia F. Znanieckiego była przede wszystkim filozofią kultury, stąd też jego zainteresowania kulturą przełożyły się również na podglądy dotyczące psychologii społecznej. Uważał on mianowicie, iż droga do jej stworzenia prowadzi nie przez kontynuacje dotychczasowych prac psychologów, lecz przez badania, których przedmiotem będzie „(...) świadomość, tak jak ona przejawia się w kulturze” (Znaniecki, 1976, s. 60). Miała ona zatem spełniać rolę opisującą jednostkę w kulturze. Znaniecki postuluje powołanie do życia specjalnej psychologii społecznej jako „ogólnej nauki dotyczącej subiektywnego aspektu kultury społecznej (...), [która] wszystkim specjalnym naukom, zajmującym się rozmaitymi dziedzinami wartości społecznych” (Znaniecki, 1991, s. 16) świadczyłaby usługi, do jakich tradycyjnie ujmowana psychologia okazała się niezdolna.
Jeśli chodzi o zakres psychologii społecznej to F. Znaniecki twierdził, iż winna ona w pierwszym rzędzie obejmować „wszystkie postawy, jakie mniej lub więcej powszechnie występują wśród członków grupy społecznej, postawy mające znaczenie w organizacji życia jednostek (…) i przejawiające się w społecznej działalności tych jednostek.” (Znaniecki, 1976, s. 60).
F. Znaniecki ostatecznie odmówił jednak psychologii społecznej statusu niezależnej nauki. Pozostawała ona dla niego jedynie dziedziną pomocniczą względem innych nauk. Mimo to w jego poglądach można dostrzec wizjonerstwo odnośnie zastosowań psychologii społecznej, która jest w stanie podejmować zagadnienia znajdujące się na styku: socjologii, ekonomii, religioznawstwa, antropologii czy filologii.
Niewątpliwą zasługą Znanieckiego dla gruntowania naukowych podstaw psychologii społecznej, umożliwiających racjonalne jej konstruowanie, wydaje się być obalenie w polemice zawartej w „Prawach psychologii społecznej” (Znaniecki, 1991) trzech najczęstszych argumentów wysuwanych przeciw możliwości ustalenia praw psychologicznych.
Pierwszy z nich to argument (pozostający pod wpływem filozofii Kanta) wedle którego niemożliwe jest istnienie jakiegokolwiek racjonalnego porządku zjawisk psychicznych jako takich, czyli systemu zależności między tymi zjawiskami. Nie może być bowiem mowy o żadnym subiektywnym porządku psychologicznym, ponieważ wszelki porządek jest z samej swej istoty obiektywny.
Znaniecki kontruje go, twierdząc, że może istnieć porządek zjawisk subiektywnych jako taki, który nie wchodzi w skład obiektywnego świata danego podmiotowi doświadczającemu tych zjawisk, a jednak jest obiektywnym i racjonalnym porządkiem w tym sensie, że badający go psycholog traktuje go nie jak osobiste doświadczenia, ale obiektywnie – jako prawdziwy system zależności.
Drugi argument neguje możliwość istnienia praw psychologicznych, gdyż „strumień świadomości” jest płynną i konkretną ciągłością aktualnego stawania się, w której zlewa się teraźniejszość, przeszłość i przyszłość. Przez to niemożliwe staje się ustalenie jakiegokolwiek związku „między danym faktem a jakimś innym faktem, równoczesnym, przeszłym czy przyszłym, z wyłączeniem innych oddziaływających faktów” (Znaniecki, 1991, s. 30). F. Znaniecki dyskutuje z tym stanowiskiem argumentując, że rozumując w ten sposób można by podważyć możliwość ustalenia wszelkich praw naukowych opartych na danych empirycznych, albowiem wszelkie wyodrębnianie elementów jest w pewnym sensie sztuczną abstrakcją, rozbijającą stałość konkretnego ciągu zmian i ignorującą niezliczone więzi, które łączą każdy fakt z innymi faktami.
Trzeci w końcu argument przeciw prawom psychologicznym (podejmowany przede wszystkim przez Bergsona i Nietschego) opiera się na twórczym charakterze świadomego życia. Zgodnie z tym stanowiskiem, świadomość jest procesem aktywnym i każde świadome zjawisko jest w swej istocie nowym i nieprzewidzianym wytworem aktywności twórczej, zaś samo jego pojawienie się stanowi naturalny wynik swobodnego rozwoju. W tym przypadku F. Znaniecki odsuwa ten argument twierdząc, iż tworzenie i swoboda nie muszą oznaczać chaosu. W świadomości, jak we wszelkiej „twórczej aktywności”, może być pewien specyficzny porządek. Nie wszystkie czynności ludzkie są bowiem równie oryginalne i niezdeterminowane. Można je uszeregować na długiej skali, rozciągającej się od odruchu do realizacji ideałów moralnych, np. od automatycznej mowy do arcydzieła poezji. Nasze działanie może stać się powtarzalne i zdeterminowane przez podporządkowanie się określonym wymogom obiektywnym.
Konkludując tę krytykę poglądów tradycyjnych na istotę psychologizmu, w swoich tezach metodologicznych F. Znaniecki stwierdza również, że psychologia społeczna nie powinna stanowić nauki zajmującej się interpretacjami, lecz winna korzystać z analizy przyczynowej. Musi zatem korzystać ze ścisłych metod analizy i generalizacji (Znaniecki, 1991). Jednocześnie F. Znaniecki konstatuje, iż – jako nauka posługująca się metodą naukową – powinna ona w swej analizie łączyć zbiorowe zjawiska społeczne z tymi indywidualnymi. Nie można bowiem analizować, np. zbiorowego podejmowania decyzji bez analizy tego, jak czyni to jednostka. Dodatkowo zwraca on też uwagę na kwestię relacji między tłumem, a jednostką.
Metodologia Znanieckiego to jednak coś więcej. W jego pracach odnajdujemy również mnóstwo pojęć i definicji, które stanowią swojego rodzaju zbiór terminów z dziedziny psychologii społecznej, które tworzyć mogą idealne narzędzia teoretyczne dla przyszłych badaczy. Przez wyodrębnienie najważniejszych zjawisk społecznych – dotąd pomijanych – Florian Znaniecki zdaje się tworzyć bazę dla dalszego rozwoju tej dziedziny. Podejmuje on między innymi temat zmian reakcji społecznej, konfliktu społecznego, funkcji społecznych jednostki, sfery prywatności, czy zmian jaźni odzwierciedlonej (Szacki, 2002; Znaniecki, 1974; Znaniecki, 1991). Stara się też wyjaśniać zagadnienia dotyczące postaw, organizacji społecznej oraz wartości.
Wydaje się, iż z punktu widzenia psychologii społecznej najważniejszym pojęciem są tutaj wartości, które w istotny sposób organizują rzeczywistość społeczną. „Świat kultury jest światem wartości, wartości zaś są pierwotnym datum ludzkiego doświadczenia niesprowadzalnym do żadnych kategorii przyrodniczych.” (Znaniecki, 1971, s.7). Wartość zaczyna zatem Znanieckiego interesować jako kategoria ontologiczna, pierwotna kategoria bytu, która ma większy niż kategoria rzeczy wpływ na treść dążeń człowieka. Konsekwencją takiego poglądu było przyjęcie przez niego założenia, że „(...) wartości są kategorią racjonalną, a zatem można i trzeba stworzyć swoistą logikę wartości, która by pozwalała tak analizować rzeczywistość złożoną z wartości, jak logika pozwala analizować systemy rzeczy.” (Znaniecki, 1971, s.9).
Istotną zasługą Znanieckiego jest tu sprowadzenie kategorii wartości z pojmowania aksjologicznego (a więc związanego ze sferą irracjonalną) do kategorii wartości z postawami emocjonalnymi, które stają się kategorią bytu równie realną, obiektywną i racjonalną jak rzeczy. Wartość staje się zatem dla F. Znanieckiego przedmiotem, podobnie jak rzecz, choć jednocześnie przedmiotem innego rodzaju. Wartości i rzeczy tworzą razem świat realny, świat, który można badać w sposób obiektywny i w pełni naukowy (Znaniecki, 1971). W tym kontekście wartość społeczna staje się podstawowym elementem składowym rzeczywistości społecznej, zmienną, która wpływa na zachowania społeczne.
Odnośnie świata społecznego Znaniecki przyjmuje także, że jest on tworzony przez świadomych ludzi, podmioty swoich czynności, co wymaga wzięcia pod uwagę w analizach naukowych zasady współczynnika humanistycznego. Nakazuje ona bowiem badać rzeczywistość społeczną nie jako byt rzeczowy i obiektywny, lecz jako byt doświadczany przez ludzi i właśnie przez te doświadczenia tworzony (Znaniecki 1971). Pociąga to za sobą pewien sposób patrzenia na zagadnienia społeczne będące treścią badań psychologów, gdzie obiektywna rzeczywistość jest przez poszczególne jednostki doświadczana. Ludzie tworzą w ten sposób subiektywną prezentację świata, którą następnie badacz traktuje w sposób obiektywny.
W moim przekonaniu F. Znaniecki pokazuje nam w ten sposób, jak psychologia społeczna może wrócić do swych humanistycznych korzeni, nie tracąc jednocześnie statusu nauki obiektywnie opisującej rzeczywistość, która w swej istocie pozostaje realnością subiektywną, gdyż odnoszącą się do życia psychicznego jednostek w realiach indywidualnych zachowań i postaw społecznych ludzi. Wielki, polski humanista proponuje ponadto ograniczać możliwości rozwojowe psychologii społecznej do badania jedynie dwóch rodzajów danych, tj.:
- doświadczeń społecznych – indywidualne lub zbiorowe doświadczenia, dotyczące istot ludzkich, oraz ich zachowania,
- czynności społecznych – indywidualne lub zbiorowe czynności, których celem jest wpływanie na istoty ludzkie, tzn. modyfikowanie osób lub grup w pewien określony sposób.
Te dwa składniki życia społecznego składają się na akcję społeczną, w której Znaniecki widzi przedmiot zainteresowań psychologii społecznej. Akcja społeczna jest dla niego podstawową jednostką badawczą, w której czynność wywołuje pożądaną reakcję. Może ona być oczywiście mniej lub bardziej złożona, choć i tak pozostaje względnie zamkniętym układem socjopsychologicznym, zamkniętym w tym sensie, że rozpatrywana ze stanowiska działającego podmiotu stanowi określona całość mniej lub bardziej odizolowaną od reszty jego doświadczeń i czynności. Akcja nie może więc być tutaj rozpatrywana przez badacza w kategorii bodziec-reakcja, tak jak czynią to behawioryści. W jej analizie należy wziąć pod uwagę także sposób w jaki doświadcza jej jednostka. Chodzi tutaj zatem o ustalenie pewnych jednakowych indywidualnych i subiektywnych czynności psychicznych, które zachodzą u osób badanych w identycznych elementach sytuacyjnych. Badanie akcji społecznych możliwe jest tylko dzięki uwzględnieniu zasady współczynnika humanistycznego, o której to zasadzie wspomniałem już wcześniej.
F. Znaniecki uważał, iż jedynie badanie doświadczeń i czynności społecznych pozwoli na całościowe ujęcie życia społecznego, a zarazem uchroni psychologię społeczną przed wkraczaniem w obszary badawcze innych dziedzin nauk.
Analizując poglądy Floriana Znanieckiego możemy zastanawiać się nad słusznością zaliczenia go w poczet klasyków psychologii społecznej, gdyż rozpatrując całokształt jego poglądów możemy spostrzec, iż wycofał się on w późniejszym czasie swojej twórczości z roli apologety psychologii społecznej i wszedł w rolę jej krytyka. Czytając Social Actions dowiadujemy się, że wątpił on, czy „(…) psychologia posiada jakąkolwiek ważną poznawczo teorię ogólną czynności ludzkich lub choćby zasady, na jakich można byłoby taką teorię zbudować” (Znaniecki, 1991, s.23). Wgłębiając się jednak w „porzucone” twierdzenia zauważymy, iż w rzeczywistości popełnił on tym samym bardzo duży błąd, gdyż owe postulaty i projekty reformatorskie dotyczące psychologii społecznej stanowią w rzeczywistości niezwykle cenny i inspirujący materiał. Jest on wprawdzie obciążony pewnymi ograniczeniami, a z częścią twierdzeń trudno jest się nam – psychologom społecznym – zgodzić, ale z pewnością stanowi cenne źródło wiedzy, którą wykorzystać można tak w praktyce naukowej, jak i w obrębie psychologii stosowanej. Zgodnie z powyższym można stwierdzić, iż Znaniecki staje się klasykiem psychologii społecznej wbrew temu, co o niej sądził.
Dodatkowo możemy stwierdzić, że uderza on w swych poglądach w czuły punkt psychologii jako nauki w ogóle. Owym słabym punktem jest ciągłe jej balansowanie jako dziedziny wiedzy pomiędzy humanistyką (i zawartą w niej subiektywnością), a wiedzą ścisłą (czyli obiektywizmem i biologizmem), która jest empirycznie silna. Pierwsza jest dla nas jako psychologów silną macierzą, skarbem, który wyróżnia naszą dziedzinę. Z drugiej jednak strony wiedza ścisła pozwala na budowanie nauki i praw obiektywnych. F. Znaniecki zdaje się wobec tego dylematu znajdywać „złoty środek”, umożliwiający połączenie obu stanowisk i budowanie wiedzy obiektywnej na bazie subiektywności.
Podsumowując możemy zastanowić się, co Znaniecki wnosi do psychologii społecznej jako nauki. Po pierwsze, jego twierdzenia rysują nam wyraźny obraz zakresu kompetencji i zainteresowań psychologii społecznej i, choć z obrazem tym można polemizować, to jednak jest to na pewno jedno z nielicznych wartościowych publikowanych podejść, które tak wyraźnie określa ramy psychologii społecznej. W parze z powyższym idzie ciekawy projekt metodologiczny, który odrzuca typowe dla psychologii społecznej założenia odnośnie prowadzenia badań naukowych. Analiza zachowań społecznych jest przez Floriana Znanieckiego sprowadzana nie tyle do jednostki, ile do świadomości społecznej (czyli czynnika ponadindywidualnego), gdzie akcja społeczna, jej podmiot i przedmiot stają się instrumentami w badaniach prowadzonych przez psychologów społecznych. Trzecim – niezwykle istotnym dla psychologii społecznej – aspektem spuścizny tego myśliciela jest przejawiająca się w jego poglądach równowaga między humanizmem a systemowym podejściem charakterystycznym dla nauk ścisłych. F. Znaniecki pozostawił nam również szeroką metodologicznie uporządkowaną bazę pojęciową do której odnosić może się wielu badaczy. Zawiera ona przeto wiele określeń nadających się do wykorzystania w pracach badawczych psychologów, choć ich dokładniejsze przedstawienie wymagałoby osobnego artykułu.
Lektury prac Floriana Znanieckiego pozwalają nam zyskać pewną perspektywę, co do tego jak nauka, którą uprawiamy może być rozpatrywana przez specjalistów z innych dziedzin. Trzeba tutaj bowiem zaznaczyć, iż Znaniecki jest nade wszystko klasykiem socjologii i na psychologię patrzył właśnie okiem socjologa. Jego prace może nie wnoszą zatem wiele do wiedzy stricte przypisywanej psychologii, ale z pewnością stanowią cenne źródło do zweryfikowania części paradygmatów określających zakres i treść badanej przez psychologię społeczną rzeczywistości. Z tego właśnie powodu warte są polecenia tak pracownikom naukowym jak i studentom psychologii.
- Artykuł został opublikowany pod tym samym tytułem w książce pod redakcją S. Kowalika i D. Szmelter „Prekursorzy psychologii społecznej na nowo odkrywani”, Wydawnictwo SKNPS, Bydgoszcz (2004).
Bibliografia
- Szacki J. (2002). Historia myśli socjologicznej. Warszawa: PWN.
- Thomas W.I., Znaniecki F. (1976). Chłop polski w Europie i Ameryce. Warszawa: PWN.
- Znaniecki F. (1971). Nauki o kulturze. Narodziny i rozwój. Warszawa: PWN.
- Znaniecki F. (1974). Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości. Warszawa: PWN.
- Znaniecki F. (1991). Prawa psychologii społecznej. Warszawa: PWN.
Opublikowano: 2005-02-02