Nawigator

Strona główna

Katalog

Reklamy

Artykuł

Krystyna Kmiecik-Baran

Molestowanie seksualne dziecka: problemy diagnostyczne

Co to jest molestowanie seksualne dziecka?

Praktyka dowodzi, iż często mamy problem z rozpoznaniem czy oskarżenie o molestowanie dziecka jest prawdziwe czy fałszywe. Intencją tego artykułu jest zapoznanie policjantów, nauczycieli, pracowników pomocy społecznej, kuratorów sądowych z pojęciem molestowania seksualnego, wyposażenie w umiejętność identyfikowania dzieci molestowanych oraz właściwego pokierowania sytuacją. Nauczyciel, policjant, pracownik socjalny, kurator sądowy nie musi wiedzieć jak leczyć dziecko, które padło ofiarą molestowania ale powinien umieć identyfikować, rozpoznawać dziecko, które stało się ofiarą molestowania oraz udzielić mu odpowiedniego wsparcia.

Definicje molestowania seksualnego (Glaser, Frosh) [1] kładą akcent na różne aspekty krzywdzenia seksualnego dziecka:

wiek dziecka;
rozbieżność między wiekiem sprawcy a wiekiem ofiary;
normy społeczne lub rozwojowe;
zdolność dziecka do wyrażenia zgody na kontakt seksualny;
poziom rozwoju dziecka i sprawcy;
siłę więzi łączących dziecko i sprawcę.

Według Światowej Organizacji Zdrowia [1986] przemoc seksualna wobec dziecka to "nadużywanie dziecka dla uzyskiwania przyjemności seksualnej przez osoby dorosłe i starsze" [2].

Standing Committe on Sexually Abused Children (SCOSAC) definjuje molestowanie seksualne następująco: "Dzieckiem seksualnie wykorzystywanym uznać można każdą jednostkę w wieku bezwzględnej ochrony, jeśli osoba dojrzała seksualnie, czy to przez świadome działanie, czy też przez zaniedbywanie swoich społecznych obowiązków lub obowiązków wynikających ze specyficznej odpowiedzialności za dziecko, dopuszcza do zaangażowania dziecka w jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, której intencją jest zaspokojenie osoby dorosłej" (Glaser, Frosh 1995, s. 19).

Zdaniem Finkelhora [3], dziecko wykorzystywane seksualnie może przechodzić przez cztery sytuacje traumatyzujące:

Urazogenną seksualizację - zbyt wczesne, niezrozumiałe i szokujące dla dziecka zachowania erotyczne ze strony dorosłych.
Zdradę zaufania - rodzice, nauczyciele, krewni, sąsiedzi - to osoby, które na ogół są przez dzieci obdarzane dużym zaufaniem.
Stygmatyzację - naznaczenie piętnem dziecka molestowanego seksualnie, czyli uznaniu przez otoczenie, że to ofiara mniej wartościowa, w wielu przypadkach otoczenie uznaje, że sama jest odpowiedzialna za to co ją spotkało. Taka stygmatyzacja prowadzi do pogorszenia pozycji społecznej dziecka, jego odrzucenia przez rodzinę, kolegów, obniżenia poczucia własnej wartości i na końcu do wyuczonej bezradności.
Bezsilność - konsekwencje wykorzystywania seksualnego będą związane z tym, czy dziecko doświadczało wszystkich wymienionych sytuacji traumatycznych, oraz z czasem trwania tych sytuacji. Im bliższe osoby wykorzystują seksualnie dziecko i im dłużej to trwa tym to tym większe są negatywne konsekwencje molestowania.

Molestowanie seksualne dzieci - zakres i konsekwencje

Badania przeprowadzone wśród 1000 dzieci w wieku 13-14 lat dowodzą, że molestowanie seksualne dzieci nie jest problemem marginalnym [4]. Z badań tych wynika, iż:

8,38% matek molestuje seksualnie swoje dzieci;
8,00% dzieci jest molestowanych przez ojca;
11,88% starszego rodzeństwa molestuje młodsze rodzeństwo;
11,88% krewnych molestuje dzieci swoich krewnych;
43,25% młodzieży jest molestowanych przez swoich kolegów;
8,00% uczniów jest molestowanych przez swoich nauczycieli;
6,5% dzieci jest molestowanych przez swoich sąsiadów;
5,5% dzieci jest molestowanych przez znajomych rodziny;
10,63% dzieci jest molestowanych przez osoby obce.

Konsekwencje krzywdzenia dzieci można klasyfikować biorąc pod uwagę trzy kryteria:

Bezpośredniość i odległość skutków przemocy.
Specyficzność i niespecyficzność objawów.
Typy objawów: somatyczne, psychiczne (poznawcze, behawioralne i emocjonalne).

Skutki doświadczonej w dzieciństwie przemocy seksualnej zależą od takich czynników, jak:

wiek i osobowość dziecka krzywdzonego - im młodsze dziecko tym poważniejsze konsekwencje przejawiające się w zaburzeniach emocjonalnych i behawioralnych; poważniejsze konsekwencje łączą się też z takimi cechami osobowości jak wyuczona bezradność, zewnętrzne poczucie kontroli, niska samoocena;
więź dziecka lub stopień pokrewieństwa ze sprawcą - im większa więź tym poważniejsze zaburzenia zachowania;
forma i przebieg przemocy;
reakcja na zdarzenie;
brak lub uzyskanie kwalifikowanej pomocy - im dłużej dziecko pozostaje bez profesjonalnej pomocy tym poważniejsze zaburzenia zachowania.

Badacze: Kempe, Silver [5], Lew-Starowicz [6] i inni wskazują na szereg poważnych następstw doświadczania różnych form przemocy. Głębokie niekorzystne zmiany w psychice dziecka krzywdzonego mogą być związane z faktem, że znęca się nad nim jego matka czy ojciec, osoba bliska, od której dziecko jest całkowicie zależne; przemoc staje się wtedy częścią doświadczenia bliskiego związku i może odradzać się w każdej znaczącej relacji z innymi.

Przykłady:

Iza (lat 15)

Znalazłam się tu z powodu matki. Matka w listopadzie 1993 roku urodziła syna. Jak się urodził to dalej piła. Myślałam, że jak urodzi syna to przestanie pić, ale nic, jeszcze gorzej zaczęła pić i wykańczać się. Po trzech miesiącach on zmarł. Nie było to u nas w domu tylko u koleżanki - był on z moją siostrą Kasią, opiekowała się nim. Nigdy nie zapomnę widoku jak ona go trzymała na rękach nieżywego. Ludzie w ... opowiadają same bzdury, że moja mama dawała mu alkohol zamiast mleka, ale to wcale nieprawda, bo ja i Kasia opiekowaliśmy się nim i to bardzo dobrze, tylko był problem, że ja i siostra chodziłyśmy do szkoły. Kasia nieraz opuszczała szkołę i opiekowała się nim i to często. Mama nocami budziła się i biła moją siostrę. Kiedyś wstałam i pierwszy raz uderzyłam ją, gdy biła siostrę. Dostała szału, wzięła hak i zaczęła walić w drzwi, ja trzymałam je mocno, żeby nie weszła do pokoju. Ja i tak się jej nie boję. Jak on zmarł to myślałam, że dostanę szału i zabiję moją mamę. Próba gwałtu nastąpiła przed urodzeniem małego. Rok temu byliśmy sami w domu z resztą dzieci. Ja jestem najstarsza, przyszedł do nas w nocy, on przychodzi do mojej siostry bo jest jej ojcem, próbował mnie wtedy zgwałcić, ale uciekłam i była policja. Mojej siostry ojciec wyszedł na wolność i zamieszkał z nami. Ja nie mogłam się do niego przyzwyczaić, ale coś do niego mnie pchało - może dlatego, że moja mama nie jest mężatką i ja nie znałam mojego ojca. Brakowało mi w życiu tego, że nie mamy ojca. On i mama zaczęli pić, pić. On o nas dbał żebyśmy mieli co jeść. Bił moją mamę. Zaczęłam dorastać, wstydziłam się mamie powiedzieć, że dostałam miesiączkę. Nieraz do domu przychodzili różni alfonsi. Pili. Nieraz chcieli zostać w domu na noc, ale ja ich wyrzucałam. Później, w ósmej klasie, koleżanka odbiła mi chłopaka, wtedy zaczęłam pić i psułam się. Tutaj jest mi dobrze. Jak jeżdżę do domu to zawsze mama jest pijana. Nie było takiego przyjazdu do domu żeby mama była trzeźwa. Wstydzę się mojej mamy.

Ania (lat 16)

Moja matka była alkoholiczką i gdy miałam roczek zostałam oddana do domu dziecka w (...) gdzie byłam do 5 roku życia. Gdy moja matka zmarła zostałam przeniesiona do domu dziecka w (...) gdzie mieszkał mój ojciec i byłam tam do 2 klasy szkoły podstawowej. Potem ojciec ożenił się i zabrał mnie z domu dziecka. W 1 klasie szkoły podstawowej, gdy byłam jeszcze w domu dziecka mój starszy brat zabrał mnie z do domu na sobotę i niedzielę.
Spałam w jednym łóżku z ojcem i on zaczął się do mnie dobierać

Nagle ogarnął mnie wielki strach. Zaczęłam go prosić, żeby przestał. Tata był wtedy pijany. Potem przestał i zasnął. Nie powiedziałam tego nikomu bo za bardzo się bałam, tym bardziej że ojciec powiedział, że mam być cicho i nikomu o tym nie mówić. Powtórzyło się to w 6 klasie szkoły podstawowej. Wtedy ojciec dobierał się do mnie ale uciekłam mu. Znowu zmusił mnie strach do milczenia. Jednak gdy się to powtórzyło trzeci raz opowiedziałam to mojemu bratu i on powiedział mi, że mam z tym iść do pedagoga szkolnego. Opowiedziałam jej to wszystko a ona powiedziała to mojemu kuratorowi. Po jakimś czasie opowiedziałam to mojej koleżance i ona pomogła mi wytoczyć ojcu sprawę o pozbawienie praw rodzicielskich, lecz sąd ograniczył mu tylko prawa i za karę znalazłam się w domu dziecka.
Zapomniałam jeszcze napisać, że w wieku 11 lat zmarła moja druga matka a miesiąc po jej śmierci ojciec dwa razy próbował mnie zgwałcić. Chciałam popełnić samobójstwo ale bałam się.
Za to co on mi zrobił czuję do niego żal bardzo głęboki i nie wybaczę mu tego do końca swojego życia.

Adrianna (lat 14)

Mój ojciec pobił mojego chłopca, abym nie spotykała się z nim i kolegami. Zamykano mnie w domu gdyż wygląd moich kolegów wydawał się podejrzany moim dziadkom i mamie (chodziło o styl ubierania się). Dziadkowie bili mnie, kiedy udało mi się na kilka minut uciec z domu i spotkać z moim chłopakiem i prowokowali mamę aby mnie biła. Wyzywali mnie od "K... " i najgorszych... Dziadek widział, że jestem rozdrażniona po powrocie z ucieczki i to sprawiało, że bili mnie i pytali czy nie ćpałam. Bezpodstawnie oskarżano mnie i moich kolegów o branie i podawanie mi narkotyków, o kradzieże, o wandalizm - nic z tych rzeczy nie miało miejsca. Przez moją rodzinę zerwał ze mną mój chłopak, którego bardzo kochałam.

Tomek (lat 15)

Najbardziej krzywdzącym dla mnie zdarzeniem był gwałt dokonany na mnie przez nauczyciela. Nigdy mu tego nie wybaczę.
Najgorzej mi było wtedy gdy mój drugi ojciec oddawał mnie do domu dziecka. Najpiękniejsza chwila w moim życiu była wtedy kiedy mój trzeci ojciec i druga matka adoptowali mnie.

Karolina (lat 15)

Moim najgorszym przeżyciem jest zdarzenie kiedy mój wujek przyszedł do domu pijany i zaczął mnie obmacywać. Pamiętam, że kiedy wracałam do domu było mi niedobrze. Nigdy tego nie zapomnę.

Magda (lat 15)

Kiedy ojciec jest pijany to często każe mi się rozbierać i długo na mnie się patrzy, potem mnie ... Kiedyś przyprowadził kumpli i oni też patrzyli, ale to tylko raz. Wolę jak ojciec tak ze mną robi bo wtedy mnie nie bije i to jest nawet miłe. Jak kiedyś ojciec upił się bardzo to zbił wszystkich. Matkę zamknął z dziewczynkami w łazience, a mnie przytulał i pieścił. Potem to było trochę gorzej ale nie tak źle. Lubię jak on mnie dotyka i przytula, wtedy jest ciepło i cicho. Tak właściwie to on nie jest taki zły. Mama jest gorsza. Ostatnio to ona nas bije,a tato broni i to nie tylko mnie. Kuratorka ostrzegła tatę, ale jemu nie mogą zrobić nic złego.

Jak rozpoznawać molestowanie seksualne dziecka?

Diagnoza na podstawie technik projekcyjnych

Nauczyciel w szkole, psycholog, pedagog, może rozpoznać wskaźniki molestowania seksualnego wieloma metodami. Jedną z metod, które mogą dać wiele informacji na temat różnych form przemocy wobec dziecka są techniki projekcyjne, np. rysunek rodziny, rysunek tego co dziecko spotkało (nie wiesz jak opowiedzieć co cię spotkało to narysuj to), rysunek serduszka (kogo wpuścisz do swego serduszka i dlaczego a kogo nie wpuścisz i dlaczego) obserwacja zachowania dziecka, analiza wypowiedzi.

Technika projekcyjna ujawnia treść i znaczenie, doświadczeń i przeżyć, które pozostają poza świadomością jednostki. Dzięki zastosowaniu techniki projekcyjnej można wydobyć to, co jest w dla podmiotu szczególnie silne, bolesne, dominujące.

Dzieci molestowane seksualnie będą rysować sprawcę używając innych kolorów niż pozostałych członków rodziny czy grupy (np. kolegów z klasy), ważne są też takie wskaźniki jak: wielkość postaci, ich rozmieszczenie na kartce, procent wykorzystanej kartki.

Na rysunku rodziny dziewczynki czteroletniej molestowanej przez ojca sprawca oddalony jest od matki i córki, namalowany czarnym kolorem a w kroczu ma długi czerwony ogon. Postać ojca otoczona została czerwonymi płomieniami. Mamę i siebie narysowała w oddali od taty i obie blisko siebie. Mamę narysowała bez rąk i nóg a siebie bez dłoni. Mama była ubrana w pomarańczową spódniczkę i bluzeczkę a dziewczynka w pomarańczową bluzeczkę i pomarańczowo-żółte spodnie.

Kolejne dziecko molestowane seksualnie: dziewczynka 9 lat molestowana seksualnie przez ojca. Nie chciała mówić, co ją spotyka w domu, wstydziła się, płakała. Dopiero na prośbę aby narysowała to co się stało przedstawiła na rysunku cały swój dramat. Instrukcja jaką otrzymała - narysuj to co ciebie spotkało. Na rysunku dziewczynka przedstawiła swoją sytuację w domu rodzinnym. Podczas rysowania ujawniały się emocje dziecka: czerwieniła się, widać było smutek i zażenowanie, płacz, próba ukrycia tego co narysowała. Rysunek przedstawiał ją, jak chowa się pod łóżko, do szafy i w końcu dopadł ją sprawca i dokonał brutalnej czynności seksualnej (rysunek drastyczny).

Dzieci molestowane seksualnie powinny otrzymać jak najszybciej wsparcie. Im szybciej to wsparcie dziecko otrzyma tym mniejsze są skutki takich czynów. Dlatego ważne jest aby od razu wytłumaczyć dziecku, że to nie ono jest odpowiedzialne za to co się stało, że ono nic nie zawiniło. Należy jednak zachować ostrożność przy wskazywaniu sprawcy przy dziecku, jeśli nie jesteśmy całkowicie pewni, że rzeczywiście mamy do czynienia ze sprawcą. Ocena, czy mamy do czynienia ze sprawcą, należy do kompetencji sądu.

Inny rysunek dziewczynki, która była wykorzystywana seksualnie przez ojczyma w połączeniu z maltretowaniem fizycznym. Dziewczynka miała 4 lata, kiedy została pobita przez ojczyma, zgwałcona i zamknięta w szafie. Gwałt potwierdzili lekarze. Dziewczynka znalazła się w szpitalu. W przypadku tej dziewczynki matka potraktowała ją jak rywalkę. Dziewczynka szybko znalazła się w rodzinie zastępczej. Na rysunku narysowała siebie i to co ją spotykało w relacji z ojczymem. W szpitalu zachowywała się erotycznie, kiedy chciała z kimś nawiązać kontakt. Dopiero po szeregu wyjaśnieniach, że takie zachowania są niemiłe dla innych, pokazaniu, jak inaczej można się porozumiewać z innymi, zaczęła używać słów "proszę", "przepraszam", "czy mogę?", "czy wolno mi?", "czy mogę wziąć?", "czy nie przeszkadzam?", itd.

Dzieci molestowane seksualnie zachowują się często w sposób erotyczny, rysują rysunki postaci z elementami erotycznymi, używają też sformułowań nasyconych erotyzmem charakterystycznych dla dorosłych. Mogą mieć problemy z chodzeniem (urazy krocza), są smutne, izolują się od kolegów.

Diagnoza na podstawie analizy wypowiedzi

Jak wskazują doświadczenia niemieckie, na podstawie 24 tys. zeznań świadków, w 95% spraw sąd uznał podejrzanych za winnych, kiedy biegli stosowali treściowe kryteria trafności zeznania. W ani jednym przypadku nie pojawiły się później nowe argumenty przemawiające za błędem diagnostycznym.

Dolnym wiekiem dziecka, kiedy można zastosować tych dziewiętnaście kryteriów, są cztery lata. Występujące w zeznaniu kolejne kryteria zwiększają jego wiarygodność. Wszystkie kategorie, oprócz ostatniej, opierają się na specjalistycznej wiedzy psychologicznej.

Schemat ten został opracowany przez Stellera oraz Koehnkena [7] i jest stosowany do badania wiarygodności dzieci ofiar molestowania. Stwierdzenie występowania określonego kryterium w zeznaniu dziecka możliwe jest po szczegółowej analizie jakościowej całości protokołu zeznania. W Polsce metodę tę opisał Skowroński [8].

Wiarygodność jest oceniana na podstawie liczby kryteriów możliwych do zidentyfikowania. Występują jednak pewne podstawowe założenia co do liczby kryteriów. Steller i Koehnken uznają, iż nie wszystkie kryteria muszą wystąpić w zeznaniu, aby uznać je za wiarygodne. Istnieje także określone minimum kryteriów, które muszą zostać stwierdzone, by orzekać o prawdziwości wyjaśnień. Są to: (1) struktura logiczna, (2) odpowiednia liczba detali, (3) osadzenie kontekstualne, (4) opisy interakcji.

Stosując metodę Stellera i Koehnkena do oceny wiarygodności zeznań należy pamiętać, iż u osób, które przeżyły traumę, procesy poznawcze są osłabione. Według teorii McReynoldsa [9], jeśli doświadczenia są zbyt trudne do przyswojenia, dochodzi do powstania deficytów poznawczych. Traumatyczne doświadczenia są zakodowane jako odczucia, wrażenia, które nie przekształcają się w formę narracyjną. Po traumie zaburzona jest pamięć narracyjna (deklaratywna), dzięki której można świadomie przypomnieć sobie i odtworzyć fakty. Pamięć wydarzeń traumatycznych ma więc charakter sensoryczno-emocjonalny, mniej natomiast werbalny i narracyjny [10]. Ponadto pamięć wydarzeń traumatycznych jest fragmentaryczna i pamięciowe odtworzenie faktów jest niekompletne [11].

Duże emocjonalne pobudzenie w momencie traumy przeszkadza w efektywnym, werbalnym zapamiętywaniu, natomiast bezsłowne zapamiętanie wrażeń i doznań uczuciowych pozostaje niezmienne przez długi czas [12]. Traumatyczne doświadczenia w dzieciństwie prowadzą do amnezji. U dzieci w wyniku traumy występują dysocjacyjne zaburzenia pamięci. Traumatyczne doświadczenia są zakodowane w pamięci, jako odczucia, wrażenia, które nie przekształcają się w formę narracyjną.

Poważnym problemem w badaniu amnezji dziecięcej jest wiarygodność wczesnych wspomnień. W literaturze opisywane są przypadki wspomnień, które nie miały pokrycia w faktach (Loftus [13]; Pezdek i Banks [14]). Do najbardziej znanych należy przypadek J. Piageta, który zachował w pamięci dramatyczną scenę z wczesnego dzieciństwa: dzielna niania ratuje go przed porwaniem. Tymczasem po latach opiekunka wyznała, że opowiedziała rodzinie Piageta tę zmyśloną historię, żeby zyskać nagrodę (za: Loftus, 1993).

Kiedy osoba dorosła po wielu latach próbuje przypomnieć sobie doświadczenie z dzieciństwa, to kieruje się schematami poznawczymi, nie przystającymi do tego, na co zwróciło uwagę dziecko. Również brak wskazówek podczas przypominania może być przyczyną niedostępności wspomnień z pierwszych lat życia.

Wysoki poziom stresu prowadzi do zaburzeń pamięci tworzenia świadomych wspomnień oraz do polepszenia skuteczności kodowania nieświadomego, emocjonalnego, jakie związane jest z ciałem migdałowatym[15].

1. Struktura logiczna

Ocenia się wewnętrzną zgodność tego co dziecko mówi i zwraca szczególną uwagę na wykrywanie rozbieżności w opisach dziecka np. jeśli dziecko mówi o molestowaniu a zachowuje się radośnie, domaga nagród za swoje relacje. Jeżeli nie zaistnieją w relacjach dziecka wewnętrzne rozbieżności to kryterium pierwsze można uważać za spełnione. W zasadzie wypowiedź ma strukturę logiczną, jeśli różne jej części nie są niezgodne lub sprzeczne ze sobą.

Poniższy przykład fałszywego oskarżenia o molestowanie seksualne to opis sytuacji, w których miał miejsce kontakt fizyczny ojca z córką. Na filmie i w stenogramie przedstawione są takie sytuacje. We wszystkich tych sytuacjach kontakty nosiły znamiona przypadkowości, bez elementów erotycznych.

Dziewczynka (lat 6) opisuje sytuację w domu:

Jak widziałam siusiaka taty, to było to tak, że tata stał pod prysznicem, mył sobie włosy i ja do niego przyszłam. Przyszłam do taty, żeby się zapytać, czy nie widział jakiejś mojej zabawki. Jak weszłam do łazienki, to tata powiedział mi, że nie widział mojej zabawki.

Czy widziałaś kiedyś siusiaka prawdziwego? Gdzie?

Jak się tata kąpał.

A jak to było, możesz powiedzieć?

Stał pod prysznicem, mył sobie włosy i ja do niego przyszłam.

Po co przyszłaś?

Żeby się zapytać czy nie widział jakiejś mojej zabawki.

Acha, wtedy zobaczyłaś tatusia, a tatuś co zrobił jak weszłaś do łazienki?

Powiedział mi wtedy, że nie widział.

Kogo?

Tej mojej zabawki.

A co to była za zabawka?

Taki konik od lalki Barbie.

Z wypowiedzi dziewczynki wynika, iż sytuacja ta była przypadkowa, nie nosiła znamion molestowania seksualnego. W sytuacji tej dziewczynka przypadkowo weszła do łazienki, szukając zabawki. Z wypowiedzi małoletniej wynika, iż ojciec nie wykorzystał tej sytuacji. Małoletnia nie mówi też o objawach podniecenia seksualnego u ojca. Struktura logiczna przemawia za brakiem zachowań seksualnych w relacji z ojcem. Niestety biegli zakwalifikowali powyższą sytuację do molestowania seksualnego. Dopiero po kilku latach, gdy powstawały różne opinie psychologiczne i psychiatryczne, sąd uniewinnił oskarżonego. Jednak zarówno dziecko, które nie widziało się z ojcem przez prawie trzy lata, jak i niesłusznie oskarżony ojciec ponieśli nieodwracalne straty.

Przykład zeznania wiarygodnego pod względem struktury logicznej: dziewczynka (5 lat) do osób nielubianych zaliczyła ojca, nie używała słowa ojciec. Na pytanie dlaczego? odpowiedziała bo mi zrobił krzywdę, wkładał mi paluszki do dupci. Na prośbę, aby pokazała miejsce gdzie wkładał jej paluszki, rozpłakała się. Na pytanie, kiedy to był,o odpowiada, że to było jak spałam. Na kolejne pytanie, jaka pora roku to była, odpowiada to było lato. Na następne pytanie, co ty robiłaś, odpowiada: udawałam, że śpię. Na kolejne pytanie jak się czułaś odpowiada: czułam się źle, było mi niedobrze. Następnie małoletnia mówi: to było wtedy gdy nie było partnerki ojca bo była chora, była w szpitalu. Stwierdziła też, że obecna partnerka ojca bardziej dbała o nią niż jej własny ojciec.

2. Opowiadania nieustrukturalizowane

Opowiadanie nieustrukturalizowane występuje wtedy, gdy informacja jest rozrzucona w całym opowiadaniu, a nie przedstawiona w spójnym i chronologicznym porządku. Zeznanie jako całość nie powinno jednak zawierać sprzeczności. Ofiary gwałtu mówią zwykle w sposób nieustrukturalizowany i niespójny. Jest to często bezładny, skokowy i urywany opis zdarzeń. Sytuacja taka ma miejsce, kiedy dziecko stosuje spontaniczną narrację, podczas której dochodzi do zjawiska nagłego przypływu wspomnień. Kryterium pierwsze i drugie są wzajemnie powiązane i wymagają całościowej analizy zeznania. Dziecko opowiadające o molestowaniu seksualnym może mówić w sposób chaotyczny, bezładny, emocjonalny, przypominać sobie coraz to nowe szczegóły. Dominujące emocje, które widać w zachowaniu dziecka to lęk, niepokój, wstyd. W przypadku bardzo małych dzieci takie emocje nie pojawiają się. Dziecko będzie mówiło o tym co je spotyka dopiero wtedy, gdy będzie miało dobry kontakt z osobą, której opowiada o swoich doświadczeniach.

Przykład wiarygodnej relacji: dziewczynka nie wie czy na łóżku była pościel czy nie. Jednocześnie przedstawiając sytuację nie potrafi dokładnie opisać, w jakich momentach podejrzany był nagi, a w jakich ubrany. Małoletniemu mogą bowiem się mieszać obrazy z różnych sytuacji.

3. Liczba detali

Liczba detali, szczegółów, podana przez dziecko jest ważnym kryterium pozwalającym odróżnić prawdę od fałszu. Liczba detali w zeznaniu nieprawdziwym jest mniejsza niż w zeznaniu prawdziwym. Chodzi tutaj o takie detale, jak: pora dnia, liczba osób, kolor pościeli, rodzaj bielizny, rodzaj muzyki, słyszane odgłosy, dźwięki, rodzaj światła itd.

Przykład świadczący o fałszywym oskarżeniu o molestowanie seksualne ojca przez matkę w trakcie rozwodu: detale, które wymienia małoletnia to:

detale związane z wyglądem: Jak się przytulałam z tatą, to byłam ubrana w legginsy i bluzkę. Tata był ubrany w swoja ulubioną niebieską bluzkę i spodnie dżinsy. Spodnie były dłuższe. Spodnie taty były zapięte.
opis pokoju mamy podczas przytulania się z tatą: Łóżko jest brązowe i duże. Wtedy jak leżałam na tacie w pokoju mamy, ściany były pomalowane na biało. W tym pokoju była jeszcze wtedy tapeta mamy, szafa, garderoba i więcej rzeczy nie pamiętam. Jak szalejemy, to zrzucamy kołdrę mamy na ziemię i jest sam materac i wtedy turlamy się trochę po tym łóżku i się śmiejemy.
detale związane z opisem pokoi: Mój pokój jest pomalowany na różowo i biało. Pokój siostry jest żółty i biały.
detale związane z zabawami z ojcem: "Łaskoczę czasami swojego tatę, np. w pięty.
detale związane sytuacją kąpieli ojca: "Tata był wtedy bez ubranka, bo się rozbierał, bo chciał się wykąpać.

Brak detali związanych z molestowaniem seksualnym dziecka. Podana liczba detali związana jest z sytuacjami neutralnymi, przypadkowymi świadczy o fałszywym oskarżeniu.

Przykład świadczący o słusznym oskarżeniu o molestowanie seksualne. Detale, które wymienia małoletnia to:

Wsadził mi paluszki do pupci.
To było jak spałam.
Udawałam, że śpię.
Bałam się.
Było mi źle.
Było mi niedobrze.
To było wtedy, kiedy nie było partnerki ojca.
Powiedział, że jak komuś powiem to zrobi krzywdę bratu.
Powiedział, że jak powiem to on zabije mamę i brata.
Wtedy chodziłam do przedszkola.
Czułam od niego perfumy z tych czarnych z kwiatkiem.
Wyrzuciłam mu te perfumy, teraz nie ma żadnej fiolki.

Podana liczba detali świadczy o wiarygodności wypowiedzi małoletniej.

4. Osadzenie kontekstualne

Chodzi tutaj o odpowiedź na pytanie w jaki sposób dziecko łączy zdarzenie krytyczne z rozkładem dnia, przyzwyczajeniami, typowymi zachowaniami dnia codziennego, np.: To się wydarzyło, kiedy wracałam do domu, jak zwykle we wtorki, przez centrum handlowe. On patrzył na mnie tak samo, jak tacy panowie, którzy ciągle stoją pod moim blokiem i gapią się, kiedy wchodzę do klatki.

Osadzenie kontekstualne wskazuje, na ile opisywane zdarzenia są ujęte w perspektywie czasowej i przestrzennej, jak są powiązane z zewnętrznymi okolicznościami oraz w jaki sposób zostały osadzone w całości życia dziecka. Inaczej mówiąc, w jaki sposób dziecko łączy zdarzenie krytyczne z rozkładem dnia, przyzwyczajeniami, typowymi zachowaniami dnia codziennego.

Przykład wiarygodnej w narracji małoletniej Oli. Opisywane zdarzenie jest ujęte:

w perspektywie czasowej - To było jak spałam, to było lato (w percepcji małego dziecka lato, to okres, gdy nie pada śnieg, nie jest zimno, liście są na drzewach, itd.).
powiązanie z zewnętrznymi okolicznościami: To było wtedy kiedy nie było macochy, była chora, była w szpitalu. Chodziłam wtedy do przedszkola.

5. Opisy interakcji

Ofiara musi podać co najmniej trzy elementy interakcyjne wg schematu akcja - reakcja - akcja. Podanie dwóch elementów na zasadzie akcja - reakcja jest niewystarczające. W zeznaniach niewiarygodnych oczekiwać należy częstszego występowania interakcji dwuelementowych.

Przykład relacji wiarygodnej:

Robił kolację a potem wzywał mnie do pokoju zamykał drzwi, słyszałem jak przekręcał klucz. Potem mówił, że znowu byłem niegrzeczny i za karę wsadzi mi korek do pupy. Kazał mi się odwrócić i zdjąć spodnie a potem wsadzał mi korek do pupy. Trzymał mnie mocno i bardzo sapał...

Przykład relacji niewiarygodnej:

Ona dotykała mnie. To mnie bolało.

Jak byłam u babci

Kolejne przykłady interakcji wieloelementowych, świadczących o wiarygodności relacji:

Oni poszli do tej spiżarni. Ja byłam dalej w tym czasie

Jak on wrócił z tej spiżarni to powiedział "twój czas się skończył"

Oni byli przed drzwiami do domu, ja byłam za drzwiami i słyszałam co on mówił

Ona mówiła do niego spokojnym głosem "uspokój się"

On wepchnął ją do mieszkania i rzucił na ścianę

Podbiegłam do niej i przytulałam ją

zaczęłam krzyczeć i powiedziałam żeby tak nie robił

Ja śniadanie jadłam w kuchni, siedząc i jedząc kanapkę widziałam te drzwi. Ojciec mówił te słowa nieprzyjemnym głosem i krzyczał. Tata wepchnął mamę

mama wtedy nic nie mówiła

Ja widziałam jak pchnął mamę rękami i całym ciałem bo on jest taki trochę gruby. Mama wtedy otworzyła drzwi

i ja widziałam jak on ją pchnął

Tata mówił do niej już po tym pchnięciu, że "musisz się leczyć"

6. Odtworzenie rozmów i stanów psychicznych

Chodzi tutaj o przytaczanie dosłowne prowadzonych rozmów kiedy dziecko cytuje siebie i inne osoby np. Powiedział do mnie - "a teraz wyleję ci jajko na głowie" a ja brzydziłam się tego i powiedziałam - "idź do mamy". Gdy w przedstawianych rozmowach odzwierciedlają się stany psychiczne ofiary lub sprawcy, to wzrasta wiarygodność tego kryterium. W relacjach fałszywych rzadko pojawiają się cytaty oraz opisy stanów psychicznych w formie przytaczania rozmów. Bardzo diagnostyczne i wzmacniające wiarygodność relacji dziecka jest przytaczanie przez niego rozmów wraz z opisami stanów, których nie rozumie, ale relacjonuje w wywiadzie, np. dlaczego tak sapiesz?

7. Niespodziewane komplikacje

To opis komplikacji zewnętrznych w trakcie molestowania seksualnego. Taką komplikacją może być telefon, dzwonek do drzwi, itp.

8. Detale niezwykłe

Chodzi tutaj o szczegóły, trudne do przewidzenia w kontekście zdarzenia wykorzystania seksualnego ale realistyczne np. miał włosy w uszach.

Przykład: małoletnia pamięta datę, ale nie pamięta jaki to był dzień tygodnia. Taki sposób zapamiętania wskazuje, iż dla małoletniej zaistniałe wydarzenie było bardzo dużą traumą. Zdaniem psychiatrów pamięć wydarzeń traumatycznych jest fragmentaryczna i pamięciowe odtworzenie faktów jest niekompletne [16].

Pamięć koduje traumatyczne wydarzenie w specyficzny sposób. Z jednej strony nie pamiętamy części zdarzeń, z drugiej strony pamiętamy jakieś szczegóły. Procesy pamięci w sytuacjach traumatycznych różnią się od pamięci w sytuacjach o niskim stresie (szczególnie w przypadku dzieci). Pamięć wydarzeń traumatycznych jest rozczłonkowana, fragmentaryczna [17].

9. Detale niezwiązane z molestowaniem seksualnym

Chodzi tutaj o takie detale, które nie są związane z molestowaniem seksualnym np. na stole stał duży bukiet czerwonych róż, a wazon był całkowicie biały, inne przykłady - miał skarpetkę na prawej nodze, pół rolki szarego papieru toaletowego leżało na podłodze itp.

Osoby, które zmyślają, z reguły nie podają detali tego typu.

10. Detale nierozumiane

Dziecko, mówi o czymś, czego nie rozumie, ale możliwe jest dokonanie prawidłowej interpretacji z punktu widzenia osoby dorosłej np. on wkładał mi korek do pupy, wylewał jajko na moje włosy. To kryterium w bardzo istotny sposób potwierdza wiarygodność tego co dziecko opowiada. Im młodsze dziecko to mówi, tym wiarygodność jest większa.

11. Odniesienia do związków z innymi osobami

Chodzi tu o takie relacje dziecka z których wynika, że wykorzystywanych seksualnie było wiele innych dzieci, np.: Czemu uciekasz, inne dziewczynki nie uciekały, były zadowolone. Nie rycz, inne dzieci dziękowały mi za to.

12. Opisy przeżywanych stanów psychicznych

Im młodsze dziecko, tym większe znaczenie tego kryterium. U małych dzieci nawet proste sformułowania, takie jak np. płakałem, bałem się, było mi niedobrze itd. wskazują na jego wystąpienie. U dzieci starszych ważniejszy jest rozwój stanów emocjonalnych w czasie. Dla przykładu: Zawsze było mi źle, chciałam popełnić samobójstwo, brzydziłam się tego, czułam do siebie wstręt, chciało mi się wymiotować, ale myślałam, że wszystkie dzieci mają tak samo. Dopiero później zobaczyłam, że moje koleżanki są inaczej traktowane - dostają obiad, chodzą z rodzicami razem na spacery do kina, nie są gwałcone.

13. Opisy stanów psychicznych sprawcy

Dziecko relacjonuje swoje spostrzeżenia dotyczące stanów emocjonalnych sprawcy, np.: zrobił się czerwony na buzi, biegał za mną i sapał, krzyczał na mnie i powiedział, że mnie zabije, jak mnie złapie.

14. Korekty spontaniczne

Dziecko w trakcie relacjonowania samo wprowadza zmiany do relacji i to świadczy o jego wiarygodności. Dzieci w trakcie relacji podlegają silnym emocjom i nie wszystko są w stanie od razu przedstawić. Podają najpierw najważniejsze elementy, a dopiero w następnej kolejności uzupełniają szczegóły.

15. W spontanicznych rozmowach stwierdzenie braku pamięci

W spontanicznych relacjach dziecko stwierdza, że nie pamięta pewnych szczegółów związanych z molestowaniem np. To trwało kilka lat, chciałam go zabić. Któregoś dnia, nie pamiętam jaki to był dzień, znowu przyszedł do mnie i wtedy...

16. Wątpliwości wobec własnych zeznań

Pojawienie się wątpliwości świadczy o wiarygodności dziecka, gdyż wskazuje na aktywny proces przypominania. Jednak należy sprawdzić, czy dziecko nie znajduje się pod wpływem osób, które manipulują nim.

17. Samoobwinianie

Samoobwinianie jest bardzo częstą reakcją dziecka związaną z molestowaniem seksualnym. Dzieci molestowane uważają, że to one zrobiły coś złego, że to one zasługują na potępienie, np. bo byłem niegrzeczny, bo byłam ubrana w bardzo skąpy strój itp.

18. Przebaczenie sprawcy

Dziecko w swojej relacji często szuka argumentów wyjaśniających motywy działania sprawcy, motywów usprawiedliwiających zachowanie sprawcy, np. to przez ten alkohol, nie był taki zły, zabierał mnie na lody, do kina.

19. Detale charakterystyczne dla przestępstwa

Jeżeli dziecko opisuje zdarzenia w sposób, który profesjonaliści uznają za charakterystyczny dla pewnej, konkretnej formy przestępstwa, to kryterium to zostaje zaliczone. Kryterium, dotyczące detali charakterystycznych dla przestępstwa ma charakter kryminalistyczny.

Jak pomóc dziecku molestowanemu seksualnie?

Najważniejsze jest wczesne wykrywanie molestowania seksualnego dzieci i szybkie udzielenie im profesjonalnej pomocy. Z przeprowadzonych badań (Kmiecik-Baran, 1999) [18] wynika, iż badani skazani za gwałty na dzieciach nie otrzymali pomocy psychologicznej, gdy sami byli ofiarami przemocy w dzieciństwie, nikt nie pomógł im w sytuacji, kiedy stawali się w dzieciństwie ofiarami przemocy seksualnej, fizycznej i emocjonalnej ze strony najbliższych. Udzielenie im szybkiej pomocy przerwałoby ten łańcuch przemocy.

Głównym zadaniem istniejących w krajach zachodnich ośrodków pomocy dla dzieci maltretowanych jest szybkie wykrycie istnienia przemocy wobec dziecka oraz zaoferowanie mu odpowiedniej pomocy psychologicznej. W ten sposób postępując zmniejsza się ryzyko wystąpienia odległych konsekwencji bycia maltretowanym w dzieciństwie, a taką odległą konsekwencją może być gwałt zadany małemu dziecku przez osobę dorosłą, która była poddana przemocy w okresie dzieciństwa.

Jak pomóc dziecku molestowanemu seksualnie? Może to zrobić nauczyciel, pracownik socjalny, policjant, psycholog i inni. W tym celu należy:

wytłumaczyć dziecku, że nie ponosi winy za to, co się stało, nawet jeśli nie powiedziało o tym albo chciało spędzać czas ze sprawcą;
zapewnić, że mu się wierzy;
zadbać o jego bezpieczeństwo;
pochwalić, że opowiedziało o tym, co się wydarzyło;
zaakceptować fakt, że o molestowaniu nie powiedziało wcześniej;
wytłumaczyć dziecku, że całkowitą odpowiedzialność za to, co się wydarzyło, ponosi sprawca;
należy pozwolić dziecku odczuwać i wyrażać wszystkie uczucia, jakie przeżywa w związku z zaistniałą sytuacją (zarówno pozytywne, jak i negatywne);
zapewnić mu specjalistyczną pomoc (medyczną, psychologiczną, prawną).

Autorska jest doktorem psychologii, prorektorem Kaszubsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej, profesorem KPSW.

Opublikowano: 2016-07-13

Ten artykuł nie ma jeszcze żadnych komentarzy. Skomentuj artykuł